Otvorena nauka: online resursi

Otvorena nauka (engl. open science) predstavlja sve prihvaćeniji pristup koji zagovara potpuno otvaranje naučnog procesa široj zajednici,[i] koji ima za cilj svaki korak naučnog procesa učiniti dostupnim. To podrazumijeva otvoren i slobodan pristup metodologiji naučnih istraživanja, korištenim tehnologijama (softverima i hardverima), dobijenim podacima i rezultatima, naučnim publikacijama i tekstovima, te svim popratnim informacijama koje nastaju u toku istraživačkog procesa. Koncept otvorene nauke odnosi se zapravo na dijeljenje svih dostupnih istraživačkih resursa sa drugim istraživačima i širom zajednicom kako bi se naučni proces učinio transparentnim.

Zajedno sa idejom o otvorenoj nauci, rastao je i broj online resursa vezanih za ovu tematiku. Ovdje nudimo pregled najznačajnijih resursa u domenu otvorene nauke danas:

·         web–portali, koji objedinjuju važne i korisne tekstove o otvorenoj nauci

·         repozitoriji / baze podataka, u kojima su pohranjeni i javno dostupni istraživački podaci

·         programi i projekti koji se bave promocijom otvorene nauke i kroz koje se ulažu finansijska sredstva u ovu oblast

·         alati koji olakšavaju i ubrzavaju proces arhiviranja i otvaranja istraživačkih materijala

 

Web-portali u domenu otvorene nauke

·         Jedan od poznatijih portala je Open science portal, sveobuhvatan vodič o otvorenom pristupu za istraživače i autore. Premda je fokus ovog portala na pristupu naučnim publikacijama, on također služi kao agregator informacija povezanih sa otvorenom naukom, pa i otvorenim istraživačkim podacima.

·         Open science portal dio je šireg web-sistema De Gruyter Open, koji zagovara otvoreni pristup cijelom istraživačkom sadržaju.

·         Evropska komisija na svojoj web-stranici objavljuje aktuelnosti i planove na području otvorene nauke u zemljama Evropske unije.

·         U saradnji sa Evropskom unijom djeluje i Open science resourses portal, koji, pored pristupa digitalnim kolekcijama evropskih naučnih centara, nudi i edukativne naučne sadržaje, te promovira otvorenu nauku.

·         Portal FOSTER predstavlja platformu za e-učenje sa iscrpnim materijalima za treninge u oblasti otvorene nauke.

·         Center for Open Science ima misiju povećati otvorenost, integritet i pouzdanost istraživanja.

·         SHERPA/RoMEO portal agregira i analizira izdavačke politike otvorenog pristupa, te pruža pregled pravila i uvjeta za mogućnosti samostalnog pohranjivanja vlastitih istraživačkih podataka.

·         U cilju povećanja broja digitalnih istraživačkih sadržaja i komunikacije među istraživačima djeluje i Open Archives Initiative.

 

Repozitoriji / baze podataka

·         Open Access Directory (OAD) nudi pregled tih arhiva u svim oblastima, a detaljniji prikaz po različitim disciplinama može se pronaći na odjeljku Disciplinary repositories. Cilj OAD-a je približiti postojeće izvore podataka istraživačima, te poticati upotrebu repozitorija i pohranjivanje novih nizova podataka.

·         Slične mogućnosti nudi i OpenDOAR, katalog akademskih repozitorija sa otvorenim pristupom, koji omogućava pretragu repozitorija, kao i pregled sadržaja arhiva. OpenDOAR je jedan od servisa SHERPA/RoMEO portala.

·         Registry of Open Access Repositories ima za cilj promovirati razvoj otvorenog pristupa pružajući blagovremene informacije o rastu i statusu repozitorija iz cijelog svijeta.

·         Jedan od najsveobuhvatnijih digitalnih arhiva je Kaggle Datasets, u kojem su, pored podataka dobijenih u naučnim istraživanjima, dostupni i nizovi podataka vezanih za rad javnih institucija, a omogućen je i slobodan pristup pripremljenim skriptama za analizu i vizualizaciju podataka.

·         Data.world predstavlja socijalnu mrežu za ljude koji vole ili se bave podacima, te je na ovoj web-stranici moguće pronaći baze podataka iz oblasti zdravstva, edukacije, finansija, javne sigurnosti, agrikulture i slično. 

·         Neki online arhivi, kao npr. Dryad, omogućavaju pohranjivanje naučnih publikacija zajedno s podacima na kojima su provedene analize i izvedeni zaključci.

·         Slično tome djeluje i online arhiv Figshare, koji potiče istraživače da pohranjuju, podijele i otkriju svoje istraživanje kako bi omogućili veći broj citata svih istraživačkih rezultata.

·         Za otvoren pristup publikacijama i žurnalima, opsežan pregled može se pronaći na web-stranici DOAJ.

·         Neki od navedenih digitalnih repozitorija, kao npr. ICPSR, vrše i pripremu podataka za pohranu, što podrazumijeva njihovo čišćenje (npr. adekvatno etiketiranje varijabli, popunjavanje i definiranje nedostajućih vrijednosti, jezičku i tehničku korekciju tekstova, ukoliko su u pitanju kvalitativni podaci, i slično), te anonimizaciju, odnosno uklanjanje i adekvatno kodiranje svih direktnih ili indirektnih identifikatora ispitanika u cilju zaštite njihovog identiteta.

·         Kada su u pitanju internacionalni konzorciji servisa istraživačkih podataka u društvenim naukama, vrijedi spomenuti Sociosite, koji nudi sveobuhvatnu kategorizaciju online arhiva istraživačkih podataka u društvenim oblastima prema kontinentima, a potom pojedinačnim državama unutar njih. Pored naučnih arhiva u zemljama u kojima on postoji, Sociosite obuhvata eksterne linkove za različite nacionalne agencije ili zavode koji se bave prikupljanjem statističkih parametara u različitim društvenim oblastima.

·         Slično tome, IFDO predstavlja internacionalnu mrežu organizacija iz cijelog svijeta koje se bave arhiviranjem podataka u oblasti društvenih nauka. Trenutno broji 35 organizacija članica, koje zajedno rade u cilju unapređenja istraživanja u ovoj oblasti.

·         Najiscrpniji pregled takvih arhiva istraživačkih podataka nastalih iz istraživanja u evropskim zemljama nudi Konzorcij evropskih istraživačkih arhiva podataka u društvenim naukama CESSDA.

·         Kada je riječ o istraživačkim podacima iz drugih naučnih oblasti, arhiv re3data, koji, pored društvenih istraživanja, arhivira podatke iz inžinjerskih, prirodnih i tzv. nauka o životu (kao npr. agrikultura, šumarstvo i hortikultura, medicina, biologija).

·         Isto tako, Arxiv daje uvid u vanjske linkove za repozitorije sa velikim brojem istraživačkih podataka iz prirodnih i tehničkih nauka.

 

Programi i projekti

·         Jedan od programa koji imaju za cilj promociju otvorene nauke je OpenAIRE2020, koji je dio Horizon2020, najvećeg programa za istraživanje i inovacije Evropske unije. U OpenAIRE projektu učestvovalo je 50 partnerskih organizacija iz zemalja EU sa ciljem promocije otvoranja i ponovnog korištenja istraživačkih publikacija i primarnih podataka.

·         U okviru OpenAIRE2020 projekta, provodi se i pilot-projekt Open Research Data Pilot sa ciljem otvaranja istraživačkih podataka iz projekata koji su također dio Horizon2020 programa. Pored popisa kompatibilnih repozitorija podataka, mreža izgrađena kroz OpenAIRE2020 obuhvata i arhive publikacija, ali i daje uvid u brojne aktuelnosti iz svijeta istraživanja, naprimjer, u postojeće istraživačke organizacije i donatore, stvarajući tako prostor sa vrijednim i korisnim informacijama na jednom mjestu.

·         Dio OpenAIRE projekta koji se isključivo bavi otvorenom naukom je OpenAIRE-Connect.

·         Trenutno se implementira i veliki istraživački program CERN sa istim ciljevima promocije otvorene nauke, u okviru kojeg su razvijeni alati za upravljanje velikim podacima, te pokrenut online repozitorij podataka Zenodo.

·         cessda saw je jedan od projekata u okviru Konzorcija evropskih istraživačkih arhiva podataka u društvenim naukama koji ima za cilj stvoriti uvjete za uspostavljanje servisa otvorenih podataka koji će podržavati daljnji razvoj istraživanja u društvenim naukama na tzv. evropskom istraživačkom području.

·         Implementirani su i brojni drugi projekti koji su se bavili pitanjem otvorene nauke ili nekog njenog dijela na užim geografskim područjima, kao npr. projekt SEEDS, koji se bavio uspostavljanjem nacionalnih arhiva u zemljama zapadnog Balkana.

 

Alati za pohranjivanje podataka

·         colectica je jedan od softvera za dokumentiranje statističkih podataka koji omogućava generiranje i objavljivanje metapodataka, izvornog statističkog koda za analize podataka, digitalnih codebook-a, te priprema sve informacije u skladu sa standardima otvorenih podataka.

·         Copyright Toolbox sadrži modele licenci između autora i izdavača u slučaju pohranjivanja naučnih publikacija.

·         Ukoliko istraživači odluče i samostalno objaviti svoj istraživački materijal, naprimjer na vlastitoj web-stranici, politike o takvom načinu arhiviranja dostupne su na SHERPA/RoMEO portalu.

·         Korisni vodiči o pripremi podataka za arhiviranje mogu se pronaći na stranici ICPSR, biblioteke Univerziteta u Vašingtonu, ili pripremljenoj literaturi na tu temu.